Historia rodzin żydowskich – zawsze stanowili niewielką grupę – mieszkających w przeszłości w Kozach jest słabo znana. Przez wiele lat rzadko przywoływano ich pamięć. Jednym z pierwszych autorów, który pisał o rodzinach żydowskich w Kozach był Władysław Honkisz w książce Jest taka wieś Kozy (Bielsko-Biała 1997). Na jego informacje powoływał się Władysław Skoczylas Podbeskidzka wieś Kozy. Lata okupacji hitlerowskiej (Kozy 2011) dodając wiele nowych archiwaliów, głównie z ksiąg zgonów gminy izraelickiej w Lipniku.
Swą obecność w Kozach zaznaczyło kilka rodzin żydowskich. I tak na przykład pod koniec XIX wieku Emil Blumenfeld był propinatorem prowadzącym rozlewnię piwa, Herman Schlesinger dzierżawił karczmę w Małych Kozach, Gronnerowie prowadzili kuźnię oraz sklep spożywczo-przemysłowy, Luksnerowie i Goldbergowie prowadzili sklep. W Kozach mieszkała również rodzina kupca Fabiszkiewicza (Fabischkowitz).
To właśnie dokument – odnaleziony w Państwowym Archiwum w Bielsku-Białej przez dr Jacka Proszyka historyka i religioznawcy, specjalizującego się w historii Żydów – z 1916 r. związany z rodziną Fabiszkiewiczów chciałbym przedstawić jako ciekawe źródło historyczne. Dotyczy ono prośby Bernarda Fabiszkiewicza skierowanej do C. K. Namiestnictwa w Białej o zezwolenie na zmianę nazwiska i legitymację jego dzieci.
W wyniku wybuchu II wojny światowej i tragedii Holocaustu, rodziny żydowskie -mieszkające w Kozach jeszcze na początku okupacji hitlerowskiej – odeszły bezpowrotnie. Według danych The Central Database of Shoah Victims’ Names, Yad Vashem Anna, żona Bernarda Fabiszkiewicza mieszkała w Kozach do wybuchu II wojny (wdowa), w czasie okupacji przebywała w Lublinie. Zmarła w 1942 r. (okoliczności śmierci nieznane). Według tego samego źródła jej synowie Maurycy (urodzony w 1896 r., przed wybuchem II wojny światowej mieszkał w Cieszynie, czasie wojny przebywał we Lwowie) oraz Izydor (urodzony w 1898 r., przed wojną zamieszkały w Żywcu, czasie wojny – we Lwowie) zmarli również w 1942 r.
Chcąc poznać stare Kozy nie sposób pominąć i jego żydowskich mieszkańców, zapomnianych sąsiadów naszych dziadków. Może uda się jeszcze dotrzeć do innych źródeł ich historii, która jest przecież częścią historii Kóz.
Do c. k. Namiestnictwa w Białej
Beer[1] Schröder false Fabischkowitz vel Fabiszkiewicz, kupiec w Kozach,
prosi o zezwolenie na zmianę nazwiska i ewentualną legitymacyę jego dzieci.
pojedynczo, 10 załączników
Wysokie c. k. Namiestnictwo!
1./ Wedle załączonego pod 1./ świadectwa urodzin z dnia 15 marca 1906. urodziłem się w Kozach w dniu 1 października 1860 r. z ojca Jozuego a matki Beile Ryfki[2].
Wobec niepewności, czy rodzice moi zawarli małżeństwo ustawowe czy też tylko rytualne[3], uznany zostałem reskryptem[4] c.k. Namiestnictwa we Lwowie z dnia 28 lutego 1913 1. XII 1466/14 za dziecko nieślubne, a w ślad zatem przysługuje mi prawo do noszenia rodowego nazwiska matki, która nazywała się Schröder.
2./ Ponieważ ojciec mój Szaja Fabiszkiewicz, jak to wynika z dołączonego pod 2./ świadectwa śmierci z dnia 28 grudnia 1908. umarł jeszcze w dniu 22 listopada 1896 przeto tenże już więcej legitymować mnie nie może.
3./ Tak powołanego pod 2./ świadectwa śmierci jak z załączonego pod 3./ Vorbehalts – Urkunde z dnia 28 stycznia 1853., wynika niewątpliwie, że ojciec mój rytualny nazywał się Fabiszkiewicz.
Ponieważ i ja uważałem się, jak to zresztą wynika częściowo także z mojego świadectwa urodzin, za dziecko ślubne, przyjąłem nazwisko mojego ojca Fabiszkiewicz, które rabin oświęcimski, niewładający należycie językiem polskim przekręcił mi na Fabischkowitz.
4./ Wychodząc z tego założenia, że przysługuje mi pełne prawo do nazwiska Fabiszkiewicz, pod tem nazwiskiem prowadziłem i prowadzę mój sklep w Kozach, a także pod tem nazwiskiem jestem, jak wynika z załączonego pod 4./ kontraktu kupna-sprzedaży z daty Biała dnia 7 kwietnia 1914. r. zaintabulowany[5] wraz z moją żoną za współwłaściciela realności lwh.24 ks. gr. gm. kat. Kozy.
Także pod tem nazwiskiem zapisane zostały do szkoły moje nieletnie a wymienione poniżej dzieci.
Skutkiem wymienionego powyżej reskryptu c.k. Namiestnictwa 1.XII 1466/14 wprowadzone zostało w moje stosunki osobiste i majątkowe istne zamieszanie, co znowu mnie jako kupcowi bardzo szkodzi, gdyż stan taki osłabia zaufanie do mego interesu, a co zatem idzie podcina mój kredyt.
Chcąc położyć kres wszelkiem niejasnościom i dwuznacznikom postanowiłem nazwisko moje Schröder zmienić dla siebie, żony i dzici na Fabiszkiewicz i z tego powodu wnoszę:
Wysokie c. k. Namiestnictwo raczy w uwzględnieniu naprowadzonego powyżej stanu faktycznego zmienić mi jak nie mniej wymienionej poniżej mojej legalnej żonie Chanie i moim legitymowanym dzieciom dotychczasowe nazwisko Schröder na Fabiszkiewicz.
Stosunki osobiste mojej żony i moich dzieci są następujące: z żoną moją Chane Gutter[6], urodzoną w Kaniowie dankowskim z rodziców Fischla Efroima /2im/ Guttera i Tauby Gronner, zawarłem najpierw w lutym 1893 r. ślub rytualny.
5./ Ślub ten następnie powtórzyłem, jak to wynika z załączonego pod 5./ świadectwa zaślubin, według przepisów ustawowych w dniu 11 kwietnia 1910 r. Przez ten ostatni fakt żona maja Chane uważaną być musi za moją żonę legalną.
6./do10./ Z tą ostatnią żoną mam, jak to wynika z dołączonych pod 6./7./8./9./10./ świadectw urodzin, poniżej wymienione małoletnie dzieci, których ojcostwo w swoim czasie
wyraźnie wobec rabina uznałem. Dziećmi tymi są:
1. córka Jetti, urodzona w Kozach w dniu 9 września 1890
2. córka Helena urodzona w Kozach w dniu 20 czerwca 1895[7]
3. córka Berta urodzona w Kozach w dniu 4 stycznia 1894
4. syn Maurycy /Moritz/ urodzony w Kozach w dniu 8 listopada 1896[8]
5. syn Izydor, urodzony w Kozach w dniu 9 września 1898[9].
Z powołanych powyżej pod 6./7./8./9./10./ świadectw urodzin widocznej jest, że co do wszystkich moich dzieci które w czasie ich urodzenia jako pochodzące z małżeństwa rytualnego uważane być musiały za nieślubne, uznałem się wobec rabina za ich ojca i poleciłem w tym celu wpisać moje nazwisko.
Ponieważ następnie po urodzeniu się wspomnianych dzieci zawarłem z matką ich Chaną Gutter ślub ustawowy przeto w danym wypadku nastąpiła legitymacya per subsequens matrimonium[10].
Gdyby Wysokie c. k. Namiestnictwo nie uznało z powodu jakich braków formalnych legitymacyi moich dzieci natenczas wnoszę:
Wysokie c. k. Namiestnictwo raczy zarządzić legitymacyę moich spłodzonych przeze mnie z żoną moją Chaną z Gutterów dzieci Jetti, – Helena, – Berty, Maurycego i Izydora i spowodować odnośne sprostowanie ich świadectw urodzin.
Podpis odręczny
Beer Schröder false Fabischkowitz vel Fabiszkiewicz
(pieczęć C. K. Namiestnictwo; wpłynęło 24 II 1916, L. 41725)
[1] Bernard
[2] Władysław Skoczylas jako datę pierwszej udokumentowanej wzmianki o koziańskich Żydach podaje rok 1869 (urodziny Wolfa Gronnera), Podbeskidzka wieś Kozy. Okres od zarania wsi Kozy do1939 roku, Kozy 2009, s. 108; do ok. 1870 r. Żydzi z Kóz należeli do żydowskiej gminy wyznaniowej w Oświęcimiu, po czym znaleźli się w nowopowstałej gminie Lipnik-Biała, założonej przez zwolenników zreformowanej religii mojżeszowej; od 1876 r. Lipnik był siedzibą żydowskiego okręgu metrykalnego dla części powiatu bialskiego; zob. Jerzy Polak, Zarys dziejów Lipnika, Bielsko-Biała 2002, s 177-178. Każdy Żyd zamieszkały w Kozach był członkiem Gminy Wyznaniowej; zob. Jacek Proszyk, Życie według wartości. Żydowski liberalizm, ortodoksja i syjonizm w Bielsku-Białej, Jaworze 2012, s. 62-76
[3] małżeństwa rytualne zawierane były podczas prywatnych – czasem religijnych – uroczystości, które nie pozostawiały żadnych oficjalnych śladów; z istniejących dokumentów nie wynika jasno, jaki to był rodzaj uroczystości, przed kim się odbywał i jakie były motywy, które skłoniły niektóre pary do zawarcia małżeństwa oficjalnego czyli cywilnego, a innych do zawarcia jedynie rytualnego; brak rejestracji małżeństwa w urzędach powodował, że dzieci w takich małżeństwach uważane były za nieślubne; zob. Małgorzata Śliż, Rytualne małżeństwa Żydów w Galicji w drugiej połowie XIX wieku, Studia Judaica 4 (2001), 1–2. Późniejsze przepisy prawne spowodowały konieczność rejestracji istniejących dotąd rytualnych związków małżeńskich
[4] zarządzenie
[5] wpisany do ksiąg hipotecznych (wieczystych)
[6] Anna Khana urodziła się w 1871 r. w Kaniowie; The Central Database of Shoah Victims’ Names, Yad Vashem.
[7] w Księdze urodzeń gminy izraelickiej w Lipniku 1895 jest Helene Fabischkowitz, Kozy 379 (dziś: ul. Serdeczna 11); Władysław Skoczylas, Podbeskidzka wieś Kozy. Okres od zarania wsi Kozy do1939 roku, Kozy 2009, s. 109.
[8] Moritz Moshe, urzędnik, stan cywilny – kawaler; The Central Database of Shoah Victims’ Names, Yad Vashem
[9] Isidor Yitzkhak, właściciel fabryki, stan cywilny – żonaty; The Central Database of Shoah Victims’ Names, Yad Vashem. Izydor Fabiszkiewicz wraz z Ernestem Wachsmanem (Vaksman) założył w 1923 r. na pograniczu Żywca i Pietrzykowic Fabrykę Dywanów Orientalnych „Persja SA”. Fabryka reklamowała się między innymi tym, że „jako jedna z niewielu w ówczesnej Polsce posiadała atelier malarskie, umożliwiające przygotowywanie najbardziej wymagających wzorów oraz zatrudniała współpracownika artystycznego”. Nad Sołą i Koszarawą, nr 10 (161), rok VIII, 15 maj 2005; https://zywiecinfo.pl/historia/zywiecka-fabryka-dywanow
[10] Dzieci urodzone w związku pozamałżeńskim były pozamałżeńskie (liberi naturales). Uznanie ich za małżeńskie mogło nastąpić przez małżeństwo rodziców (legitimatio per subsequens matrimonium)