Wyjazdy rodzin ziemiańskich do europejskich uzdrowisk należały do najbardziej elitarnych rozrywek ziemiaństwa w XIX w. Moda, jaka na początku XIX w. zapanowała wśród elit ziemiańskich, nakazywała bywanie w uzdrowiskach. Pobyt w nich wiązał się nie tylko z zalecanymi przez lekarzy kuracjami, ale miał także charakter towarzysko-rozrywkowy. [1] Podróże takie stały się jednym ze sposobów na potwierdzenie swojego prestiżu i pozycji społecznej. Wiązały się one z ogromnymi wydatkami finansowymi, pochłaniały mnóstwo czasu a podróż „do wód” była wielkim przedsięwzięciem.
W najbardziej szanowanych uzdrowiskach istniały tzw. „kurlisty” czyli rejestr gości. W pierwszych spisach pisanych ręcznie były tylko nazwiska znamienitych gości. Spisy, które odnotowywały większość gości, powstały już w XVII w. Drukowane kurlisty zaczęto ukazywać się w pod koniec XVIII w. Zapisywano w nich przede wszystkim imiona i nazwiska, miejsca zakwaterowania, liczbę osób towarzyszących. Nie wszystkie nazwiska trafiały oczywiście do kurlistów, gdyż zdarzały się przypadki, gdy goście nie chcieli być zarejestrowani. Kurlisty archiwizowano na koniec roku kalendarzowego. Dziś stanowią one ważne źródło historyczne i przedmiot badań naukowych. Wiele z nich zostało zdigitalizowanych. Dzięki nim udało się dotrzeć do informacji o koziańskich ziemianach, którzy w XIX i XX wieku wyjechali „do wód”. Wśród nich były Karlsbad, Teplitz czy Aussee. [2]
Karlsbad (czes. Karlovy Var, pol. Karlowe Wary)
Polacy do Karlsbadu – najsłynniejszego czeskiego uzdrowiska – przyjeżdżali już w końcu XVII w. Najbardziej znanym gościem na przełomie XVII i XVIII w. był król August II Wettin. Jako władca Polski zjawiał się tam w 1705 r. kiedy wywarł olbrzymie wrażenie na mieszkańcach Karlsbadu orszakiem, liczącym ponad 600 osób, w 1712 r. spotkał się wówczas z carem rosyjskim Piotrem I Wielkim oraz w 1717 r. Wszystkie trzy wizyty odbyły się w czasie toczącej się wówczas wielkiej wojny północnej, rujnującej Rzeczpospolitą. W XVIII w. wyjazdy do wód karlsbadzkich lub „karbadyńskich”, jak je również potocznie określano, stały się już częstą praktyką wśród polskiej szlachty i magnaterii. Na kurację przybył tu również biskup Ignacy Krasicki. Po raz pierwszy zjawił się tam około 1783 r., później w 1795 r. (w roku trzeciego rozbioru Polski) [3]
XIX wieczne przewodniki po uzdrowiskach („badach”) zachęcały do wizyty opisami atrakcji i rozrywek organizowanych na potrzeby kuracjuszy. Takim wydawnictwem była m. in. książka wydana w Warszawie w 1879 roku Karlsbad: Jego lecznicze znaczenie; – jak się w nim zachować i jak się urządzić należy?, której autorem był Zygmunt Dobieszewski, „lekarz zdrojowy w Marienbadzie”. Czas trwania kuracji zależy od choroby, jest zatem różny. Zazwyczaj oznacza się na 4 tygodnia, często przedłuża się jednak do 5 i 6 tygodni, przy uporczywości cierpienia, albo z powodu nieprzewidzianych przeszkód w kuracji, które zmuszają nieraz zawieszać na pewien czas leczenie. Po leczeniu karlsbadzkiem, trzeba nieraz zastosować leczenie następowe (Nachkur), we Francensbadzie, Teplicach, Marienbadzie, lub innych miejscowościach [4]
Autor przewodnika przytacza również „Regulamin wynajmu mieszkań”, który obowiązywał we wszystkich uzdrowiskach w Czechach od 1859 r.:
Pod nazwą usługi (służby), rozumie się: oczyszczenie i uporządkowanie pokoi, dostarczenie wody i innych codziennych a niezbędnych potrzeb, nareszcie inne w obsłudze mieszkania drobiazgi; nie liczy się w to czyszczenie butów i sukien, prasowania, prania, szycia, albo pielęgnowania chorych [5]
Opłata za używanie wód i muzykę (Cur u. Musik-Taxe).Każdy przybywający do Karlsbadu, jeźli dłużej nad 8 dni zostaje w zakładzie , winien opłacić taksę za wodę i słuchanie muzyki [6]
W sierpniu 1841 r. do Karlsbadu dotarła Matylda Jordan (Mathilde von Jordan Grafin Wonsowicz), przybrana córka Stanisława Dunin Wąsowicza i Anny z Tyszkiewiczów. Była żoną Karola Jordana (1806-1847), właściciela majątku w Kozach. Zatrzymała się w hotelu „3 Lerhen”.
Carlsbader Badeliste, 1841, nr 88, s. 1
Źródło: Krajská knihovna Karlovy Vary
Matylda Jordan powróciła do Karlsbadu w 1847 r. Tym razem zatrzymała się w hotelu „Zum Rothen Herz”, czyli w tym samym, w którym w 1712 r. gościł Piotr I car Rosji [7]
Kilka miesięcy wcześniej 19 maja 1847 r. zmarł Karol Jordan, mąż Matyldy. W tym czasie na majątku w Kozach ciążyły zadłużenia wynikające z przebudowy dworu na rezydencję. Na majątku ciążyły również zobowiązania do spłaty innych współwłaścicieli. W regionie (Galicji) rok 1847 był kolejnym rokiem klęski głodu. Nadto w latach 1846–1847 wybuchły niepokoje społeczne związane z powstaniem krakowskim (Karol podejmował wówczas aktywną działalność polityczną) i rzezią galicyjską (ta ominęła Kozy). Według szacunków w 1847 r. głód i epidemie tyfusu oraz cholery dotknęły około 90% ludności Galicji. Jak widać problemy z majątkiem w Kozach czy ogólnie w regionie nie wstrzymały decyzji Matyldy Jordan o wyjeździe do uzdrowiska.
Carlsbader Badeliste, 1847, nr 80, s. 1
Źródło Krajská knihovna Karlovy Vary
W lipcu 1919 r. w Karlsbadzie pojawiła się Wilhelmina Augusta Czecz (Wihelmina Bar-Czecz). Urodziła się w 1862 r., zmarła w 1942 w Krakowie. Była córką Stanisława Kluckiego i Malwiny z Humborgów, właścicieli dóbr Kozy, baronowa – mąż Herman Artur Jan Czecz de Lindenwald w 1898 r. został przez cesarza Franciszka Józefa uhonorowany tytułem barona. Zatrzymała się w „Grand Hotelu Pupp”.
Następstwa I wojny światowej, dezorganizacja życia, ogólna bieda, kłopoty dnia codziennego zapewne nie dotknęła w takim stopniu koziańskiego majątku by Wilhelmina Czecz nie mogła wyjechać „do wód”.
Karlsbader Kurliste, 1919, nr 74, s. 2
Źródło Krajská knihovna Karlovy Vary
Źródło: Österreichischen Nationalbibliothek
Źródło: ansichtskarten-lexikon.de
Teplitz (czes. Teplice, pol. Cieplice)
W 1717 r. do uzdrowiska przybył król August II Mocny, po wcześniejszym pobycie w Karlsbadzie. Przebywał tu także Ignacy Zawisza, miecznik litewski, którego bardzo interesowały miejscowe przepisy porządkowe, zabraniające noszenia broni: To miasto ma osobliwsze swoje przywileje, iż żaden z szpadą chodzić po ulicach nie jest w swojej mocy, i tak tylo z trzciną chodzić każdemu wolno [8] Ignacy Krasicki będąc w Teplicach w 1784 r. zażył kuracji wodnej „dla spróbowania”, lecz był zdegustowany faktem wspólnych kąpieli wielu osób w jednym basenie: przez co może, wszedłszy zdrowym, zostać chorym, przeto więc należy kazać dobrze wychędożyć i wodę wypuścić [9]
Na odpoczynek w Teplitz w lipcu 1896 r. zdecydował się Stanisław Klucki. Zatrzymał się w „Herrenhaus”.
Ożenił się z Malwiną z Humborgów (1834–1887), córką Karola Humborga. Miał jedną córkę Wilhelminę Augustę, która wyszła za mąż za kuzyna Hermana Czecz de Lindenwalda.
Urodził się w 1827 r. w Cieszynie, zmarł w Kozach w 1897 r., rok po pobycie w uzdrowisku. W 1896 r. zasiadał w ławach austriackiej Rady Państwa (mandat posła sprawował w latach 1882-1897), był również posłem na Sejm Krajowy Galicji V kadencji (1883-1889).
Cur-Liste von Teplitz-Schönau, 1896, nr 37, s. 1.
Źródło Österreichischen Nationalbibliothek
Źródło: ansichtskarten-lexikon.de
Źródło: ansichtskarten-lexikon.de
Aussee
Do tego miasta uzdrowiskowego w Austrii, w Styrii również docierali Polacy. Maryla Wolska podróżując pociągiem do Aussee wspominała urokliwe górskie krajobrazy oglądane z okna pociągu Pociąg nasz wjechał w okolicę tak cudowną, że – stojącej przy oknie – zupełnie mi się w głowie zakręciło [10]
W sierpniu 1899 r. w Hotelu „Erzherzog Johann” zatrzymał się Herman Czecz de Lindenwald (1854-1904). Ożeniony w 1880 r. ze swoją kuzynką Wilhelminą Augustą Klucką – córką Stanisława i Malwiny.
Urodził się w Białej w 1854 r, zmarł w Kozach w 1904 r. Był politykiem konserwatywnym zaangażowanym w działalność publiczną, posłem do austriackiej Rady Państwa VII, VIII, IX, X kadencji (1889-1903).
Ausseer Cur- und Fremden-Liste, 1899, nr 27, s. 1
Źródło Österreichischen Nationalbibliothek
Źródło: Österreichischen Nationalbibliothek
Źródło: Österreichischen Nationalbibliothek
[1] Beata Lorens, Podróże galicyjskiej rodziny ziemiańskiej w XIX wieku na przykładzie Skrzyńskich, „Galicja. Studia i materiały”, nr 6, 2020, s. 274; zob. Jarosław Kita, Peregrynacja dzieci do dziewiętnastowiecznych kurortów, s. 35-36.
[2] temat Podróże koziańskich ziemian do wód został wygłoszony dla słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Kozach, 19 grudnia 2023 r.
[3] Adam Kucharski, Staropolska turystyka uzdrowiskowa w XVIII wieku, „Czasy nowożytne” tom XXIII, 2010, s. 121-148.
[4] Zygmunt Dobieszewski, Karlsbad: Jego lecznicze znaczenie; – jak się w nim zachować i jak się urządzić należy?, Warszawa 1879, s.50
[5] tamże, s. 44.
[6] tamże, s. 45.
[7] John Merrylees, Carlsbad and its environs; with a medical treatise on the use of the waters, by B. London; with fourteen illustrations, and plan of Carlsbad and environs, London 1886, s. 39.
[8] Adam Kucharski, Staropolska turystyka uzdrowiskowa w XVIII wieku, „Czasy nowożytne” tom XXIII, 2010, s. 134.
[9] tamże, s. 135.
[10] Krzysztof Paweł Woźniak, XIX-wieczne podróże polskich kuracjuszy „do wód” jako doświadczenie kulturowe, w: „Kulturowe historie podróżowania”, Katowice 2020, s. 327.