Legioniści Piłsudskiego w Kozach i okolicy (1915)

I

Po ciężkich, wyczerpujących i okupionych wysokimi stratami walkach z oddziałami rosyjskimi w kampanii zimowej 1914 r. (w szczególności w kilkudniowej, krwawej bitwie pod Łowczówkiem) austriackie dowództwo podjęło decyzję o wysłaniu I Brygady Legionów Polskich na odpoczynek, tzw. „leże zimowe”. Oddziały Józefa Piłsudskiego wymagały oprócz regeneracji sił i leczenia również doszkolenia i doposażenia (do oddziałów wciąż zgłaszali się nowi ochotnicy). Wybór padł na Kęty – w którym była dobra baza szpitalna – i okolice.

Zachowały się ciekawe relacje, wspomnienia i pamiętniki z przyjazdu, pobytu i codziennego życia legionistów w Kętach i okolicy. Można je znaleźć między innymi w dzienniku Kartki z dziennika oficera I Brygady, Warszawa 1934 Tadeusza Kasprzyckiego, byłego dowódcy Pierwszej Kompanii Kadrowej. Felicjan Sławoj Składkowski pozostawił zapiski pamiętnikarskie Moja służba w brygadzie. Pamiętnik polowy, Warszawa 1990. Swoje dzienniki pozostawił Wacław Lipiński Szlakiem I Brygady. Dziennik żołnierski wydane po raz pierwszy w 1927 r. O pobycie w Kętach i okolicy również pisał Andrzej Strug, Odznaka Za Wierną Służbę, Towarzystwo Wydawnicze „Ignis”, Warszawa 1921. Bardzo ciekawe wspomnienia pozostawił Stanisław Żmigrodzki, który w 1935 r. opublikował je pod tytułem Przed i po 6 sierpnia. Wspomnienia oficera łączności I. Brygady (w dotychczasowych opracowaniach historycznych wspomnienia te pomijano).

Tematem stacjonowania legionów w Kętach i okolicy zajmowali się pasjonaci historii regionalnej oraz historycy. Ich prace znalazły się w licznych artykułach zamieszczonych m. in. w różnych numerach „Almanachu Kęckiego” (Władysław Droździk, Najpiękniejsza karta w historii Kęt. Józef Piłsudski w Kętach i okolicy, „Almanach Kęcki” nr IX, 2005 r., s. 34-50; Marek Cisek, Ku Niepodległej. Związki Kęt z czynem legionowym podczas I wojny światowej, „Almanach Kęcki”, nr XII, 2008 r., ) czy rocznika „Małopolska” (Andrzej Małysa, Pobyt Legionów Polskich w Kętach i okolicy w zimie 1915 roku, „Małopolska”, tom XX, 2018, s. 11-30). Najobszerniejszym opracowaniem historycznym jest książka Marka Ciska zatytułowanym W kącie czy na froncie? Kęty wokół legendy legionowej, Kęty 2013, ss. 176.

II

Legioniści wyruszyli do Kęt z Lipnicy Murowanej i Górnej, gdzie pozostawili ciasne i niewygodne kwatery (Stanisław Żmigrodzki, Przed i po 6 sierpnia. Wspomnienia oficera łączności I. Brygady, Warszawa 1935, s. 65). Maszerowano przez Gdów, Myślenice – Mieszkańcy tego miasteczka przyjęli legjonistów z wielkim entuzjazmem. Naprędce zebrany komitet obywatelski zaprosił oficerów na przyjęcie, na którem wygłoszono różne toasty (tamże, s. 65-66), następnie przez Izdebnik (1 dniowy wypoczynek). Stamtąd ruszono do Wadowic do których wkroczyliśmy z wielką paradą. Jako kwatermistrz ulokowałem kompanję naszą w miejscowem, dużem więzieniu. Żołnierze dawno nie mieli takiej wygody jak w czystych, ciepłych celach kryminału na wygodnych łóżkach. Oficerowie niemniej komfortowo pomieszczeni zostali w kancelarji więziennej (tamże, s. 66).

Józef Putek pozostawił ciekawą relację o pobycie Legionistów w Choczni. Ukazała się ona w 69 numerze „Ziemi Lubelskiej” z dnia 13 lutego 1916 r, s. 3:

(…) gościli tutejsi włościanie I Pułk Legionów w przemarszu do Kęt. Rygor, karność, porządna gospodarka, oto cechy, które najbardziej przechował lud w pamięci. Jako charakterystyczny przykład porządku panującego w brygadzie Piłsudskiego, przytaczali piszącemu włościanie fakt, że mimo iż zaledwie jedną noc przespała w Choczni, to jednak i za taką bagatelę zapłacone zostało kwaterunkowe. Ten drobny fakt dał dużo ludności do myślenia.

Dzień później legioniści na czele z Józefem Piłsudskim odmaszerowali do Kęt, z krótkim postojem w Andrychowie. Do miasta dotarli 24 stycznia 1915 r. Felicjan Sławoj-Składkowski (Moja służba w brygadzie. Pamiętnik polowy, s. 72) tak opisuje ten moment:

(…) razem kawalerią wchodzimy do miasta. Na rynku oddziały defilują przed Komendantem, po czym ustawiają się: piechota, zachodząc z prawa, kawaleria w lewo. Komendant dokonywa przeglądu naszych uszczuplonych batalionów i szwadronów.

III

Żołnierze i oficerowie rozlokowani zostali w Kętach i w kilku okolicznych miejscowościach:
Bujaków – V batalion piechoty Witolda Ścibora-Rylskiego, kompania saperów Mieczysława Dąbkowskiego
Bulowice – szpital, 1 pułk piechoty (I i III baon) Edwarda Rydza-Śmigłego (do 31 stycznia 1915)
Czaniec – 5 pułk piechoty Leona Berbeckiego
Kęty – siedziba sztabu, Komenda Placu, szpitale, żandarmeria, areszt, sąd wojskowy, prowiantura, kantyna oficerska, kuchnia, pralnia, tabory
Kobiernice – VI batalion piechoty Antoniego Fleszara
Kozy – dywizjon kawalerii, ułani Władysława Beliny-Prażmowskiego
Osiek – dywizjon artylerii Ottokara „Brzozy” Brzeziny (po 31 stycznia 1915 r.)
Wilamowice – 1 pułk piechoty Edwarda Rydza-Śmigłego (po 31 stycznia 1915)

Życie codzienne legionistów tak opisywał Wacław Lipiński (Socha), Szlakiem I Brygady: dziennik żołnierski, s. 53-54:

Wlokły się dnie jedne do drugich podobne, jednakie. Ćwiczenia, ćwiczenia i jeszcze raz ćwiczenia – „bawienie się w wojsko”, służba wewnętrzna, regulaminy, warty… Po zaśnieżonych polach tłukło się godzinami musztrę formalną i bojową, a w długie wieczory przy nieświetnej lampie pisało się listy. (…) Gdy zapadał wieczór, odbywały się okropnie długie „romanse”, jak je nazywaliśmy i każdy jak umiał i mógł, opisywał atramentem czy ołówkiem kopjowym żołnierskie swe przeżycia. A że to wszyscy młodzi chłopcy, niektórzy dzieci poprostu, więc wypłakiwała się dusza za matczyną pieszczotą, za ciepłem domowych rozkoszy, do których jednak żaden, za żadne skarby by jeszcze nie wrócił… Wojna nieskończona, do „Niepodległości” droga jeszcze przed nam i długa.
Monotonję zimowych wieczorów przerywała poczta, która nad podziw regularnie przychodziła i spijanie herbat w raz z niezliczoną ilością pączków, jakich w „herbaciarni legjonowej” za śmieszne halerze można było się najeść za wszystkie niedojedzone czasy… To zacne „ligawki“, kochana opieka kobieca, pamiętała o postoju Brygady w prześwietnych Kętach… Siedziałem raz z naszą paką skautową przy owych pączkach. Kurzyło się z herbat, z papierosów, biło ciepło z rozpalonego pieca. Śmiech, pogawędka, ruch i gwar… (…)

Stanisław Żmigrodzki natomiast tak zapamiętał pobyt żołnierzy w Kętach i okolicy (Przed i po 6 sierpnia. Wspomnienia oficera łączności I. Brygady, s. 71):

Dla improwizowanego charakteru naszego wojska jednomiesięczny pobyt w okolicach Kęt, a więc daleko poza frontem nie był wypoczynkiem w rzeczywistem znaczeniu, brakowało bowiem najprostszych warunków ku temu; pomimo to jednak zżycie się ludzi w oddziałach — choć najczęściej całkiem przypadkowo obok siebie skupionych — uczyniło pewne postępy, a przynajmniej poznanie się wzajemne w perypetjach codziennego życia obozowego zacieśniało sympatje pomiędzy kolegami. Stosunki z ludnością, która w miarę obcowania z naszymi chłopcami przemieniła się prędko z nieufnej w gościnną i szczerą, stały się w końcu przyjazne a na niektórych zagrodach chłopskich zadzierzgnęły się nawet trwałe węzły, uwieńczone potem bądź małżeństwami, bądź też zakończone gorzko zawiedzionemi nadziejami na przyrzekane sobie nawzajem, dozgonne związki — jak to zresztą zdarza się pomiędzy ludźmi.

IV

Bujaków

W Bujakowie rozlokowano 5. Batalion Piechoty oraz Kompanie Saperów.

We wspomnieniach Stanisława Żmigrodzkiego znaleźć można opis pobytu autora w Bujakowie. Odbiega on od opisów innych autorów, zwracając uwagę na problemy – dotyczące kwaterunku czy braku przychylności mieszkańców (Przed i po 6 sierpnia. Wspomnienia oficera łączności I. Brygady, s. 71):

Miejscem przeznaczonem na wypoczynek dla naszej kompanji wraz z baonem V-ym, z którym przez czas dłuższy łączyły nas losy, była wieś Bujaków. Wbrew jednak zapowiedziom ,,austrjackim”, kwatery nie były dla nas przygotowane i trzeba je było dopiero wynajdywać u ludności, przeważnie ubogiej, przyczem nie brakowało tarć z innemi oddziałami. Kwatermistrze, do których należał i autor tych wspomnień, niemało trudu wnosić musieli do sprawy polubownego podziału rejonu (wsi), pomiędzy oddziały. Piechota nasza, zazdrośnie strzegąca zasług bojowych. i płynących z nich przywilejów, skora była do zwady przy łada sposobności; z drugiej strony ludność miejscowa, która w tych okolicach kraju niewiele jeszcze dotąd słyszała o legjonistach, niezbyt na początku była nam przychylna, niekiedy dopiero brzęczących argumentów potrzeba było, nim podejrzliwy gazda otworzył swą chatę na przyjęcie chłopców.

W budynku bujakowskiej szkoły mieściła się szkoła służby łączności. W szkoleniu wzięło udział 60 kandydatów na telefonistów. 31.1. rozpocząłem naukę. Tryb zajęć szkolnych był następujący: rano wykład i do godz. 13-ej zajęcia w klasach na aparatach, nadawanie i odbiór fonogramów, nauka alfabetu Morse’go i t. p,; popołudniu ćwiczenia w budowie linji polowej i w zakładaniu stacji, oraz wynajdywaniu i usuwaniu błędów (tamże, s. 67).

Bulowice

W Bulowicach rozlokowano Pułk Piechoty Edwarda Rydza-Śmigłego. Na początku lutego 1915 r. przeniesiono go do Wilamowic. W bulowickim zamku Larischów zorganizowano szpital.

7 lutego do Bulowic przeniesiono oddział, który wcześniej stacjonował w Bujakowie. (…) podobnie jak poprzednio, trzeba było sobie samemu szukać kwater, gdyż nie były one podzielone przez kwatermistrzów (…) Kwatery nasze w Bulowicach były naogół chłodne i wikt nędzny, ale długie zimowe wieczory usposabiały do życia towarzyskiego (S. Żmigrodzki, Przed i po 6 sierpnia. Wspomnienia oficera łączności I. Brygady, s. 68).

Żołnierze opuścili Bulowice 26 lutego a wśród nich byli również mieszkańcy wsi – Władysław Adamus oraz Jan Hechelski (Paweł Zięba, Monografia wsi i parafii Bulowice koło Kęt, Kęty 2020, s. 147).

Czaniec

W Czańcu rozkwaterowano żołnierzy 5. Pułku Piechoty Leona Berbeckiego.

Kęty

W Kętach kwaterował dowódca I Brygady Józef Piłsudski. Zamieszkał w kamienicy na Rynku 27, (budynek należał do aptekarza Eustachego Sokalskiego, byłego powstańca styczniowego). W Kętach znalazł się również sztab jednostki, komenda placu, audytoriat (sąd wojenny), żandarmeria, kuchnia, sanitariat oraz orkiestra.

Józef Piłsudski często spotykał się z ówczesnym burmistrzem Kęt Edmundem Krzysztoforskim (byłym powstańcem styczniowym).

W Kętach zorganizowano sześć oddziałów szpitalnych, które umieszczono w budynkach: Szkoły Powszechnej, Seminarium Nauczycielskiego, klasztoru Sióstr Zmartwychwstanek, klasztoru OO Franciszkanów, w siedzibie „Sokoła” oraz w budynku plebanii. Nazwiska legionistów przebywających na leczeniu w szpitalach zostały wymienione w Liście chorych, rannych, zabitych i zaginionych legionistów do kwietnia 1915 roku opracowanej przez Centralny Oddział Ewidencyjno-Werbunkowy Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego.

W szpitalach panowały bardzo trudne warunki. Julian Smulikowski, delegat Naczelnego Komitetu Narodowego, który odwiedził Kęty sporządził raport w którym opisał szpitalne warunki: stosunki w szpitalach (…) są nie do wytrzymania. Wilgoć taka, że bielizna pleśnieje, reumatycy leżą w jednej sali z rekonwalescentami po tyfusie i dyzenterii, odżywianie urąga jakimkolwiek przepisom higienicznym i jest bezwzględnie za szczupłe (cyt. za M. Cisek, W kącie czy na froncie, s. 56).

Kobiernice

W Kobiernicach kwatery znalazł VI Batalion Piechoty Antoniego Fleszara.

Kozy

W Kozach stacjonował 1 Dywizjon Ułanów, który został zakwaterowany w wielu kwaterach prywatnych. Inicjatorem powstania szwadronu był Józef Piłsudski, który powierzył jego stworzenie Władysławowi Prażmowskiemu (przybrał on pseudonim „Belina”). Oddział powszechnie nazywany był „beliniakami” od pseudonimu dowódcy. Żołnierze nosili charakterystyczne mundury, które nawiązywały do tradycji polskich ułanów z czasów wojen napoleońskich i powstania styczniowego (zob. O kawaleryi I Legionu, w: Juliusz Kaden-Bandrowski, Piłsudczycy, Oświęcim 1915, s. 35-38).

Jednym z żołnierzy stacjonujących w Kozach był również Andrzej Strug (właściwie Tadeusz Gałecki), który w 1921 r. opublikował swój pamiętnik. Dwa wpisy (20 stycznia i 6 lutego) sporządzone zostały w Kozach i dotyczą między innymi pobytu kawalerzystów w Kozach.

Według koziańskiej tradycji 6 lutego 1915 r. Józef Piłsudski gościł w pałacu Czeczów. Tu najprawdopodobniej zorganizowano bal, w którym uczestniczyło szereg dam i obywateli z Krakowa, Białej, Oświęcimia i Kęt (M. Cisek, W kącie czy na froncie …, s. 62).

28 stycznia 1915 r. wyszedł rozkaz, który nakazywał wszystkim pododdziałom kawalerii codzienne szkolenia. Obejmowało ono dwie godziny zajęć konnych – nauka jazdy, musztra konna – przed południem. Po południu była to głównie musztra piesza trwająca godzinę lub dwie. Raz w tygodniu organizowane były w dywizjonie ćwiczenia strzeleckie na strzelnicy w Kętach (Andrzej Małysa, Pułkownik Stanisław Królicki. Żołnierz czterech wojen, Kęty 2018, s. 37-38).

Kawalerzystów Beliny – często bez koni – kwaterowano u wielu mieszkańców Kóz. Oficerowie mieszkali w pałacu Czeczów. W tym czasie w Kozach było ok. 450 domów (dane z 1909 r.; za: Władysław Skoczylas, Podbeskidzka wieś Kozy, Kozy 2009, s. 108).

Na podstawie zachowanych potwierdzeń zakwaterowania (zapewne niekompletne) sporządzono tabelę (opracowanie własne) z nazwiskami koziańskich gospodarzy, którzy przyjmowali do siebie legionistów.
Poświadczenia zawierały imię i nazwisko właściciela kwatery, okres zakwaterowania, liczbę ludzi i koni, należność, datę oraz podpis sporządzającego. Na poświadczeniu zamieszczano informację że „kwota została wypłacona naczelnikowi gminy i tam może być podjęta” (trudno ustalić czy pieniądze były podejmowane przez mieszkańców). Podawano również czy był to dom w Kozach Wielkich czy Małych (nie we wszystkich przypadkach) oraz sporadycznie numer domu.

Lp.	Nazwisko i imię kwaterującego Adres	Zakwaterowani żołnierze	Zakwaterowane konie	Należność za kwatery (łącznie)
1	Badura Maria Kozy Wielkie	2	–	1 k 36 h
2	Bakalarczyk Jan Kozy Wielkie	3	2	5 k 44 h
3	Banet Edmund Kozy Wielkie	2	–	1 k 36 h
4	Banet Karol Kozy Wielkie	2	–	1 k 36 h
5	Berański urz. kolejowy, Kozy Wielkie	–	2	3 k 40 h
6	Broner Jakób	2	–	1 k 36 h
7	Byrski Antoni Kozy Wielkie	1	–	32 h
8	Byrski Tomasz	?	?	?
9	Czaderna Jan Kozy Wielkie	3	–	2 k 4 h
10	Duźniak Tomasz Kozy Małe	–	1	1 k 70 h
11	Duźniak Stefan Kozy Wielkie	2	–	64 h
12	Engler Maria Kozy Wielkie	5	3	4 k
13	Englert Maria	–	2	3 k 40 h
14	Fabja Magdalena Kozy Wielkie	3	3	7 k 14 h
15	Fonferko Józefa	6	–	4 k 8 h
16	Fouta Jan Kozy Wielkie, nr domu 253	2	–	1 k 36 h
17	Gacek Józef Kozy Wielkie	2	–	64 h
18	Gacek Józef Kozy Wielkie	–	7	11 k 90 h
19	Hałat Ignacy Kozy Wielkie, nr domu 321	3	–	2 k 4 h
20	Handzlik Franciszek Kozy Wielkie, nr domu 68	1	1	2 k 10 h
21	Honkisz Jan Kozy Wielkie	1	–	68 h
22	Jurzak Ludwig Kozy Wielkie, nr domu 271	2	2	4 k 76 h
23	Kasperek Anna Kozy Wielkie	1	1	2 k 38 h
24	Kiń Teresa Kozy Małe	2	2	2 k66 h
25	Komendera Józef Kozy Wielkie, nr domu 260	1	–	28 h
26	Malarz Jan Kozy Wielkie	2	–	1 k 36 h
27	Malarz Wincenty Kozy Wielkie, nr domu 25	4	3	7 k 82 h
28	Matlak Anna Kozy Wielkie	1	–	16 h
29	Medyjski Józef	1	–	68 h
30	Mendrala Teresa Kozy Wielkie	–	3	5 k 10 h
31	Nycz Maria Kozy Małe	1	–	68 h
32	Owczarz Antoni Kozy Małe	2	1	3 k 6 h
33	Połącaż (brak imienia)	–	8	13 k 60 h
34	Radek Marianna Kozy Wielkie	1 (podporucznik)	–	18 k 36 h
35	Rozmus Jan	1	–	68 h
36	Sablik Aniela Kozy Wielkie	–	1	75 h
37	Sablik Antoni	1	–	68 h
38	Sablik Michał Kozy Wielkie	2	–	1 k 36 h
39	Sadlak Wiktoria Kozy Wielkie	4	5	11 k 22 h
40	Skoczylas Ignacy Kozy Wielkie	3	7	13 k 94 h
41	Skoczylas Józefa Kozy Małe	2	2	4 k 70 h
42	Stefko Magdalena Kozy Małe, nr domu 286	3	–	2 k 4 h
43	Szmajduch Szczepan Kozy Wielkie	1	–	62 h
44	Sztafa Ignacy	2 (w tym podoficer rach.)	–	1 k 32 h
45	Targosz Anna Kozy Małe	1	1	2 k 38 h
46	Tomala Tekla	–	2	3 k 40 h
47	Tomalik Wojciech Kozy Wielkie	1	–	68 h
48	Urbańczyk Anna Kozy Wielkie	1	–	68 h
49	Witkowska Teresa Kozy Małe	2	–	1 k 36 h
50	Wróbel Apolonia Kozy Wielkie	2	3	7 k 14 h
51	Wróbel Jan	2	1	3 k 6 h
52	Zyman Wanda Kozy Wielkie	1	–	68 h

Osiek

W Osieku stacjonował dywizjon artylerii pod dowództwem Ottokara „Brzozy” Brzeziny.

Józef Piłsudski gościł – co najmniej dwukrotnie – w osieckim majątku Oskara Rudzińskiego. 

Wilamowice

Do Wilamowic legioniści dotarli 26 stycznia i przebywali tu do 1 marca 1915 r. Zakwaterowano tu żołnierzy 1. Pułku Piechoty dowodzonego przez Edwarda Rydza-Śmigłego, wówczas majora. Legioniści zakwaterowani byli w domach prywatnych oraz w budynku szkolnym. W salach wilamowickiej ochronki zorganizowano również szpital polowy.

Wspomnienia z pobytu oddziałów I Brygady w Wilamowicach spisał legionowy żołnierz Wincenty Solek (Pamiętnik legionisty, Warszawa 1988 r.):

(…) wstajemy, by udać się na zbiórkę plutonu. Zbiórka odbywa się przed kwaterą komendanta plutonu, który stoi w domu rodziny Bilczewskich (…) niezadługo wychodzi komendant plutonu, o ujmującej twarzy i koleżeńskim obejściu, ob. Stanisław Kozicki (s. 93). Nazajutrz idziemy całym plutonem do kąpieli do odleglej fabryki, która ma urządzoną wspaniałą salę kąpielową z prysznicami (s. 94).
Czas na kwaterze upływa jednostajnie, lecz nie nudnie. Zawsze się znajdzie okazja do pożartowania  i pośmiania się, a nawet do przechadzki po okolicy (s. 95-96). Początkowe beztroskie próżnowanie skończyło się i ćwiczymy już co dzień. Choć wszyscy musztrę znają, bo nowicjuszy nie ma, ale przyda się ona choćby na to, aby w bezczynności nie gnuśnieć (s. 97).

To beztroskie próżnowanie niestety wiązało się z przykrymi wypadkami. We wspomnieniach najstarszych mieszkańców – rozmowy prowadzone na początku XXI w. – pojawiają się wątki związane z przemocą seksualną, domniemanymi gwałtami. „No Legiony były, ale to strasznie grasowali tutaj. Strach było podobno iść wieczór. Ale to wiem z opowieści” (Justyna Majerska-Sznajder, Pobyt I Brygady Legionów Polskich w pamięci Wilamowian, „Almanach Kęcki”, nr XXII, Kęty 2019, s. 35). Mimo takich wypadków pobyt legionistów w Wilamowicach zapamiętany został pozytywnie i pamięć tę kultywuje się do dziś.

Gdy legioniści opuszczali miasto w domu burmistrza Józefa Nikla odbyło się pożegnalne przyjęcie z udziałem całej Rady Miasta (Maciej Fic, Lech Krzyżanowski, Konrad Meus, Wilamowice 1818-2018. Miasto i ludzie, Wilamowice 2018, s. 148; Pamiętnik Eugeniusza Bilczewskiego, za: J. Majerska-Sznajder, s. 34).

V

Wydarzenia 15 lutego

W połowie lutego 1915 r. do Kęt przybyła delegacja Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), na czele z prezesem Władysławem Leopoldem Jaworskim. 15 lutego w Kętach, odbyła się z udziałem delegatów NKN uroczystość nadania odznaczeń oficerom i żołnierzom I Brygady, za męstwo i waleczność, zwłaszcza w czasie bitwy pod Łowczówkiem. Naczelne dowództwo odznaczyło 144 legionistów. Po uroczystym wręczaniu odznaczeń, miała miejsce defilada wszystkich oddziałów legionowych. 

O wydarzeniu z 15 lutego (w artykule jest 14 lutego) pisały na swoich łamach „Wiadomości Polskie”, nr 17 i 18 z 1915 r., s. 3-4:

Stanisław Żmigrodzki tak widział ten dzień (Przed i po 6 sierpnia. Wspomnienia oficera łączności I. Brygady , s. 70):

15.11. odbyła się na błoniu pod Kętami ceremonja rozdania medali „za waleczność” naszym żołnierzom, połączona z defiladą; był to właściwie jeden z pierwszych paradnych występów naszego wojska, do którego kompanja nasza pilnie się przygotowywała. Zabawę popsuł deszcz rzęsisty, który zważył humory, nadto widać było, że wojsko nasze do parad, mniej się nadaje, Żołnierz bowiem nie jest wyuczony poruszać się w zespole i dlatego w kolumnie plutonowej zawsze czyjaś noga się opóźni, lub czyjeś ramię zanadto, śmiesznie podane bywa naprzód, lub też czyjaś ręka niepotrzebnie będzie wymachiwała szablą, gdy tymczasem wszystko powinno zastygnąć w spokoju na jedną komendę „baczność!”, jak to nakazuje regulamin.

VI

25 lutego Kęty ponownie odwiedzili przedstawiciele Naczelnego Komitetu Narodowego z Władysławem Leopoldem Jaworskim na czele, którzy (…) mieli sprawdzić czy I Brygada została należycie wyposażona w potrzebny żołnierzowi ekwipunek i sprzęt bojowy. W tym celu zarządzono zbiórkę pełnej brygady na obszernym rynku w Kętach. (…) Po tych ceremoniach nastąpiły dni gorączkowych przygotowań do wyjazdu na front. Wojsko legionowe doprowadziło swoje uzbrojenie i cały żołnierski bagaż do wzorowego porządku (…) (Szlak Leguna „Bułgara” …, s. 74-75)

Pobyt Legionów w Kętach i okolicy trwał do 28 lutego 1915 r. Po czym żołnierze znów znaleźli się na froncie wschodnim (niedaleko Pińczowa, nad Nidą).

Ostatniego dnia lutego nasz tabor bojowy I batalionu 1 pp Legionów był skompletowany i gotowy do wymarszu. 2 marca 1915 r., w dniu promiennym blaskiem słonecznym, I batalion, z całym swoim kramem, załadował się do oczekujących go wagonów kolejowych. Przed nami odjechały już transporty kawalerii Beliny i część 5 pułku piechoty. Nam dopiero wieczorem zagwizdała lokomotywa na pożegnanie i z trudem tylko ruszyły z miejsca wagony. Dokąd kierowało nas przeznaczenie? (tamże, s. 75)

Do pobytu Józefa Piłsudskiego w Kętach i okolicy nawiązała Rada Miasta Kęt w marcu 1935 r., która w marcu 1935 r. podjęła uchwałę o nadaniu Piłsudskiemu honorowego obywatelstwa Miasta Kęt. Marszałek przyjął tytuł tuż przed swoją śmiercią (zm. 12 maja 1935 r.).

VII

Legioniści w większości opuścili Kozy i okoliczne miejscowości 28 lutego 1915 r. Prawdopodobnie Józef Piłsudski wyjechał z Kęt w dniu następnym.

W Kętach pozostawiono jednak Biuro Sanitarne czy ambulatorium I Brygady. Potrzebne to było z uwagi na kontynuację opieki nad chorymi żołnierzami. Wyleczeni żołnierze wracali do oddziałów I Brygady. Biuro zakończyło działalność w Kętach 9 lipca 1915 r., a jej siedzibę przeniesiono na wschód do Kamieńska. Chorych legionistów przeniesiono do szpitala w Tarnowie.

Do Kóz legioniści zawitali jeszcze po 20 kwietnia. Szkolił się tu oddział karabinów maszynowych (przeniesiony z Osieka) (Cisek, s. 70).