Na przełomie XVIII i XIX w. Kozach istniała tzw. szkoła trywialna czyli placówka o trzyletnim cyklu nauczania. Szkoła mieściła się w małym drewnianym domu, stojącym w pobliżu kościoła – obecnie plac Ks. Kochaja (budynek został zburzony w 1937 r.). Zamieszkiwał go również nauczyciel, który był równocześnie organistą (w XIX w. nauczyciele nie pełnili już funkcji organisty i mieszkali w domach gospodarzy).
Z upływem lat budynek – i sama edukacja – były w opłakanym stanie, konieczne były zmiany. Sytuacja taka dotyczyła oświaty w całej Galicji. W roku 1873 przyjęte zostały w Galicji trzy krajowe ustawy szkolne: o zakładaniu i utrzymaniu publicznych szkół ludowych, i obowiązku posyłania do nich dzieci (ustawa nr 250), o stosunkach prawnych stanu nauczycielskiego w publicznych szkołach ludowych (ustawa nr 251) oraz o władzach nadzorczych miejscowych o okręgowych dla szkół ludowych (ustawa nr 255). Umożliwiły one lepsze „urządzenie” i funkcjonowanie szkół ludowych. Zapewniły one tym szkołom w drodze ustawodawczej potrzebne środki na wystawienie i urządzenie budynków i na opłacanie nauczycieli, a uwolniły nauczycieli od konieczności zbierania swoich poborów od zarządów gminnych i od członków gmin (…) Władze szkolne raczej udoskonalały szkoły już istniejące, zanimby przystępowały do zakładania szkół nowych. (…) Nowe zaś szkoły zakładano zrazu tylko w takich gminach, które okazywały bardzo wielkie pragnienie oświaty i gotowe były do ponoszenia znaczniejszych ofiar na utrzymanie szkoły ponad minimum obowiązkowej prestacyi [obowiązkowe świadczenia – przyp. mój], bez znacznych dopłat z funduszu szkolnego krajowego (Bolesław Adam Baranowski, Szkolnictwo ludowe w Galicyi: w swym rozwoju liczebnym od roku 1868 do roku 1909 z uwzględnieniem stosunków higienicznych, Lwów 1910, s. 9).
Gdy szkołę w Kozach wizytował inspektor szkolny Alfred Ruciński, stwierdził, że nauczanie nie może odbywać się w takich warunkach. Zaczął wywierać nacisk na miejscową radę szkolną, gminę i dwór, by ci przystąpili do budowy nowej szkoły. W Księdze protokołów z posiedzeń Rady Gminnej w Kozach znaleźć można wpis z 13 marca 1873 roku (cyt. za Władysław Skoczylas, Pisano 140 lat temu, „Zeszyty Społeczno-Historyczne Gminy Kozy”, Kozy 2013, nr 7 , s. 121) z dyskusji o konieczności budowy nowej szkoły.
Wincenty Honkisz wójt na posiedzeniu Rady gminnej w dniu 13 marca 1873 r., jako przewodniczący spostrzegł wraz z radą szkolną, że w tutejszej gminie szkoła trywialna do której dzieci trzysta uczęszczać mają jest za bardzo ciasna i niewygodna.
2-ie. Pomieszkania dla profesora żadnego wygodnego niema, ponieważ teraz jest organistowstwo od nauczycielstwa wcale odłączone, a pomieszkanie każdy tak p. Nauczyciel dla siebie potrzebuje, jakoteż i Organista, co w gminie Kozach takiego dostać nie można dla wygodności. Więc p. Wincenty Honkisz wójt jako przewodniczący wniósł do rady gminnej na dniu dzisiejszym to jest 13 marca 1873 r., żeby szkołę nową wybudować (wymurować) na nowym placu prosto starej szkoły do góry na górnym ogrodzie wygodną i dostateczną tak dla dzieci, jak i dla profesora pomieszkanie, a ze starej szkoły zrobić pomieszkanie dla Organisty i dla przyszłego Ks. Wikarego i kancelarję gminną, ten wniosek przyjęto od wszystkich jednogłośnie od Rady gminnej, ażeby ten budynek do roku 1874 do ostatniego sierpnia skończony został, zaś ile koszta tego budowania wynosić będą i skąd pobierane będą, to na przyszedłem posiedzeniu obradowane i załatwiane będą od rady gminnej.
Ostatecznie wybudowano piętrowy, murowany budynek z trzema dużymi klasami, mieszkaniem dla kierownika szkoły, katechety i stróża. Otwarcie szkoły nastąpiło w 1876 roku, gdy proboszczem był ks. Karol Urbańczyk (1867-1893) a właścicielem majątku Stanisław Klucki (1826-1897). Jej pierwszym kierownikiem był Jana Włodyga (1842-1894).
Gdy w Kozach w latach 30. XX wieku, wybudowano nową szkołę, odtąd ta z 1876 r. nazywana była starą szkołą. Dziś budynek szkoły z 1876 r. w Kozach jest jednym z budynków przedszkola gminnego.
Specjalne podziękowania dla Tadeusza Dryi za podarowanie pocztówki
Bibliografia
Bolesław Adam Baranowski, Szkolnictwo ludowe w Galicyi: w swym rozwoju liczebnym od roku 1868 do roku 1909 z uwzględnieniem stosunków higienicznych, Lwów 1910.
Władysław Skoczylas, Szkolnictwo w Kozach do 1939 roku, „Zeszyty Społeczno-Historyczne Gminy Kozy, 2016, nr 10, s. 71-103.
Władysław Skoczylas, Pisano 140 lat temu, „Zeszyty Społeczno-Historyczne Gminy Kozy”, 2013, nr 7, s. 121-125.