Kozy w granicach Królestwa Polskiego 1454-1457

I

W średniowieczu ziemia oświęcimska – w tym wieś Kozy (Dwye Koze, Dwie Kozy) leżała na pograniczu Małopolski i Śląska. Po rozbiciu dzielnicowym Polski granice samodzielnych księstw oraz ich polityczna zależność często się zmieniały.

Ok. 1281 r. ze śląskiej dzielnicy opolsko-raciborskiej wyodrębniło się księstwo cieszyńskie, z którego kilkanaście lat później wydzielono – w drodze spadku po zmarłym księciu Mieszku I cieszyńskim – księstwo oświęcimskie. Nowy władca Władysław oświęcimski zerwał z polityką swego ojca i zbliżył się do władcy Polski Władysława Łokietka. Terytorium księstwa obejmowało oprócz terenów wokół Oświęcimia ziemię zatorską, miasto Kęty, Wadowice i Żywiecczyznę.

Księstwo oświęcimskie było formalnie niezależne. Jednak w 1327 r. decyzje księcia oświęcimskiego Jana I Scholastyka doprowadziły do powstania zależności lennej księstwa od Korony Królestwa Czech (Jan I złożył hołd Janowi Luksemburskiemu). Stan ten potwierdzały późniejsze ugody polsko-czeskie, w których Kazimierz Wielki zrzekał się się praw Korony Polskiej do księstwa oświęcimskiego w zamian za wycofanie pretensji Luksemburgów do tronu polskiego. W ten sposób wieś Kozy znalazła się pod rządami królów czeskich (formalnie trwało to do 1457 r.).

W 1445 r. doszło z kolei do podziału księstwa oświęcimskiego – powstało księstwo toszeckie i zatorskie.

II

Wobec wojen religijnych w Czechach w pierwszej połowie XV w. rosły wpływy Polski w księstwie. 19 marca 1454 r. książę Jan IV (Janusz) oświęcimski (wcześniej dał się poznać jako awanturnik, prowadzący liczne walki z sąsiadami; doprowadziło to nawet do karnej ekspedycji Polski, która oblegała zamek w Oświęcimiu i zmusiła księcia do rokowań) zdecydował się na sprzedaż księstwa Polsce za sumę 20 tys. groszy praskich. W ten sposób Księstwo oświęcimskie miało wrócić do terytorium Królestwa Polskiego. Ostatecznie wykup księstwa oświęcimskiego przez Polskę opóźnił się o trzy lata (wybuch wojny trzynastoletniej z Krzyżakami).

W akcie lennym Oświęcimia z 1454 r. król Polski potwierdził stanom oświęcimskim ich przywileje i wolności uzyskane od królów czeskich. Oddanie się królowi polskiemu (homagium) podpisało 34 przedstawicieli miejscowego rycerstwa oraz dwóch burmistrzów (Oświęcimia i Kęt). Jednym z nich był Mikołaj z Dubowca (Dębowca) zwany Marszałkiem (od pełnionej funkcji marszałka księstwa cieszyńskiego), który był również właścicielem Kóz (w oparciu o akt lenny król Polski przekazał mu później starostwo oświęcimskie). Przysięgę wierności złożyli również m. in. Mikołaj Rudzki ze Starej Wsi, Mikołaj Czelo Czechowski z Komorowic, Jerzy z Wilamowic, Mikołaj z Porąbki, Mikołaj z Czańca, Michał z Hałcnowa, Piotr z Bujakowa, Jerzy z Pisarzowic, Piotr z Bulowic, Jan z Czańca.

III

Mimo zależności od Polski księstwo oświęcimskie pozostawało nadal w zależności lennej od Królestwa Czech. W praktyce w księstwie językiem urzędowym był język czeski, główne dokumenty sądowe i miejskie sporządzane były w tym języku (pierwszym językiem była łacina), obowiązywało czeskie prawo, czeski system walutowy.

Akt lenny Oświęcimia z 1454 r. umocnił wpływy Polski na tym obszarze.

Ostatni książę oświęcimski Jan IV 21 lutego 1457 r. wystawił w Gliwicach dokument, stwierdzający sprzedaż księstwa oświęcimskiego na rzecz polskiego władcy wraz ze wszystkimi prawami do księstwa za kwotę 50 tys. grzywien groszy praskich (zakup został potwierdzony kolejnym dokumentem). W skład zakupionego przez Polskę nabytku terytorialnego weszły dwa miasta (Oświęcim i Kęty), zamki w Oświęcimiu i na Wołku, 45 wsi (8 książęcych i prywatnych) w tym m. in. Kozy (Dwie Kozy), Bujaków, Hałcnów, Komorowice, Bulowice, Czaniec, Wilamowice, Hecznarowice, Pisarzowice, Bestwina, Dankowice, Stara Wieś, Jawiszowice (wszystkie wymienione to wsie należące do rycerstwa). W ten sposób Kozy znalazły się w Królestwie Polskim.

IV

Wykup księstwa przez Polskę w 1457 r., nie oznaczał jeszcze inkorporacji ziem oświęcimskich do państwa polskiego. Nadal stosunek prawny łączący księstwo z Koroną Polską był dość luźny, chociaż władcą i właścicielem księstwa oświęcimskiego był odtąd każdy polski monarcha.

Ostateczna inkorporacja księstwa oświęcimskiego, a także zatorskiego do Rzeczypospolitej nastąpiła dopiero w 1564 r. mocą przywileju króla Zygmunta Augusta. Oba księstwa weszły w skład województwa małopolskiego i tworzyły powiat śląski. Dawne księstwa należały do Polski do I rozbioru w 1772 r.

Z inkorporacją księstwa oświęcimskiego i zatorskiego do Królestwa Polskiego można wiązać powstanie mapy obu księstw sporządzonej przez pochodzącego z tego księstwa Stanisława Porębskiego herbu Kornicz. Mapa Porębskiego była wykorzystywana przez kartografów do tworzenia nowych opracowań aż do XVIII wieku. Na mapie zaznaczono dużą ilość miejscowości – w tym Kozy, rzeki, lasy, góry (opisano Babią Górę).

Porębski dzieło swoje dedykował Zygmuntowi Myszkowskiemu herbu Jastrzębiec, będącemu starostą oświęcimsko-zatorskim od 1563 r.

VI

Bibliografia (wybór)

Kęty. Blaski i cienie miasta w minionych wiekach. Monografia historyczna, t. I, s. 137 – 229, red. Konrad Meus, Marta Tylza-Janosz, Dorota Żurek, Kęty 2019

Kudłacik Janusz, Ziemia obiecana? Średniowieczne osadnictwo w księstwie oświęcimskim, Kęty 2022

Nowakowski Andrzej, Integracja księstwa oświęcimskiego z Królestwem Polskim (1454-1564) i jego późniejsze losy do naszych czasów w odniesieniu do Wadowic, w: „Wadoviana” nr 21, 2018, s. 166-206

Oświęcim miasto pogranicza, t. I, s. red. Bożena Czwojdrak, Kazimierz Miroszewski, Piotr Węcowski, Warszawa 2018

Rajman Jerzy, Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, Kraków 1998