W 2024 roku minęła 110. rocznica wybuchu pierwszej wojny światowej. Jednym ze śladów Wielkiej Wojny w Kozach jest tablica, znajdująca się na zewnętrznej ścianie kościoła pw. Szymona i Judy Tadeusza. Przypomina ona o mieszkańcach Kóz, którzy polegli na wojnie i w czasie walk o niepodległość Polski 1914-1921 oraz zmarłe z powodu odniesionych ran. Tablicę KU CZCI I PAMIĘCI WIEKÓW UFUNDOWANO OFIARNOŚCIĄ OGÓŁU – STARANIEM POZOSTAŁYCH PRZY ŻYCIU TOWARZYSZÓW BRONI.
Inicjatorem powstania tablicy był Komitet Uczczenia Pamięci Poległych w skład którego weszły wszystkie organizacje byłych wojskowych: Związek Inwalidów Wojennych RP, Stowarzyszenia Byłych Wojskowych, Związku Hallerczyków oraz Związku Rezerwistów. Patronat honorowy nad uroczystością objęli: major Edwin Norbert Wagner, prezes Związku Inwalidów Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej, poseł na Sejm RP (reprezentował go przedstawiciel Zarządu Głównego Związku Inwalidów RP, działacz Związku w Białej Jan Dybał); pułkownik Józef Kustroń, dowódca 21 Dywizji Piechoty Górskiej w Bielsku (nie dotarł na uroczystość ze względu na obowiązki służbowe); Juliusz Barszczewski, wicestarosta powiatu bialskiego; Maria Czecz-Tarnowska i Juliusz Tarnowscy z majątku w Kozach.
Na uroczystość zaproszono m. in. premiera RP gen. Felicjana Sławoj-Składkowskiego. Ten za pośrednictwem swego sekretarza przesłał podziękowanie i datek pieniężny. Ciekawostką jest to, że zaproszeni zostali na uroczystość również gen. Francisco Franco (przywódca nacjonalistów w prowadzonej w Hiszpanii od 1936 r. wojny domowej), który w odpowiedzi przesłał fotografię z dedykacją i autografem oraz prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt. Podziękowanie za zaproszenie przesłał do Kóz Konsulat Generalny w Warszawie.
Tablicę odsłoniła Maria Czecz-Tarnowska, a poświęcił ją proboszcz z Kóz ks. Władysław Suchoń.
Tablica szczęśliwie przetrwałą drugą wojnę światową.
Plakat zapraszający na „doniosłą uroczystość odsłonięcia i poświęcenia tablicy pamiątkowej ku czci poległych i zmarłych obywateli Kóz walczących o niepodległość 1914-1921” przechowywany w Izbie Historycznej im. Adolfa Zubera w Kozach.
Program uroczystości obejmował:
do godz. 10.30 zbiórka uczestników przy kościele,
odsłonięcie i poświęcenie tablicy,
okolicznościowe kazanie,
apel poległych i zmarłych,
przemarsz przed tablicą,
suma.
Warta honorowa przed tablicą. Wartę pełnią weterani ze Związku Hallerczyków w Kozach (jasne mundury) oraz członkowie Stowarzyszenia Byłych Wojskowych w Kozach.
Fotografia Józefa Drożdża, która ukazała się w dodatku do nr 273 „Ilustrowanego Kuryera Codziennego” z dnia 3 października 1938 r., s. II. Źródło fotografii Narodowe Archiwum Cyfrowe
Jednym z mówców na uroczystości był Józef Wolnicki (1897-1971), sekretarz Koła Związku Inwalidów Wojennych, silnie zaangażowany w powstanie tablicy pamiątkowej, działacz społeczny.
Foto Józefa Drożdża, ze zbiorów Jana Wolnickiego (reprodukcja w Kozianie dla Niepodległej 100-lecie odzyskania niepodległości 1918-2018, Kozy 2018, s. 18).
W swoim wystąpieniu Józef Wolnicki mówił:
Jedni – polegli czy też pomarli w szpitalach z odniesionych ran – ale jako zwycięzcy.
Tym zwykle nad mogiłą oddawano większe lub mniejsze honory, chociaż często tylko najbliżsi towarzysze lub jakaś obca ręka litościwa w świeżą mogiłę zatknęła krzyżyk brzozowy, wystrugała tabliczkę, ołówkiem wypisała na niej słowa ostatniego pożegnania. Nazwiska tych pierwszych są zapisane w księgach poległych na polu chwały, mogiły ich można odszukać.
Drudzy – może również polegli w boju, może ciężko ranni, opuszczeni przez swoich, pozostali na polu bitwy, gdzie gasnące ich oczy musiały patrzeć na triumf nieprzyjaciela, może zmarli w niewoli, w poniżeniu, może jaką inną śmiercią męczeńską.
Ale nie masz tych drugich w księdze zmarłych, szukałbyś daremnie ich mogiły. Są to zaginieni!
Trzeci – wspólnie z pierwszymi i drugimi dzielili dolę i niedolę żołnierską. Na dalekich frontach, w obcych krajach polegli i zaginieni przez nich przesyłali ostatnie swoje pozdrowienie dla kochanej rodziny, dla kochanej wioski rodzinnej.
Tym trzecim przypadło w udziale, iż powrócili do domów, ale nie wrócili oni cali: ociemniali, bez ręki, bez nogi, z jakąś chorobą jawną lub ukrytą, niektórzy jeszcze do dzisiejszego dnia noszą w sobie kulę lub odłamki pocisku – inwalidzi wojenni! Rejestrowani i nierejestrowani! Polegli – zaginieni – inwalidzi: wspólnie cierpieli, wzajemnie się wspierali, jednej sprawie służyli.
Tylko Sam Stwórca Wszechmogący i Wszystkowidzący, jako Sędzia Najwyższy, Nieomylny i Sprawiedliwy, mógł już osądzić: kto z nich chętniej składał ofiarę, kto z nich zaskarbił sobie większą zasługę, kto z nich w wyższym stopniu wypełnił swój obowiązek wobec Niego i wobec Ojczyzny. Wszyscy oni już przestąpili próg wieczności. A my? My dążymy za nimi.
(cytat za: „Samorządność i Nadzieja”, nr 22, 11 listopada 1990)
W czasie uroczystości wokół kościoła na niskim pułapie krążył samolot z lotniska w Aleksandrowicach pod Bielskiem, z którego zrzucono wieniec od lotników dla uhonorowania poległych i zmarłych kozian.
Foto ze zbiorów Jana Wolnickiego (reprodukcja w „Zeszyty Społeczno-Historyczne Gminy Kozy”, nr 3, 2009, s. 41).
Na zdjęciu Jan Wolnicki z bratem Stefanem (synowie Józefa Wolnickiego) podtrzymujący szarfy wieńca „Obrońcom Ojczyzny – Rodakom z Kóz – Lotnicy”. Wieniec niosła Bogumiła Brasiówna (córka organisty). Po prawej członkowie Stowarzyszenia Byłych Wojskowych w Kozach.
Foto Józefa Drożdża, ze zbiorów Jana Wolnickiego (reprodukcja w Kozianie dla Niepodległej 100-lecie odzyskania niepodległości 1918-2018, Kozy 2018, s. 19).
Tablicę wykonała bielska firma kamieniarska Theodora Grögera, a projekt graficzny opracował kozianin Stanisław Oczko. Była to czarna, granitowa płyta z wyrytymi złoconymi napisami i nazwiskami, otoczona jasnym, kamiennym obramowaniem. Na górnym fragmencie obramowania znalazły się daty 1914 i 1921 oraz krzyż wzorowany na Krzyżu Walecznych – według wzoru z 1920 r., opleciony wieńcem z liści wawrzynowych (liśćmi zdobione były również obramowania boczne).
Tablica pamiątkowa, sierpień 2024 r., foto M. Frączek
Na tablicy umieszczono 148 nazwisk. Wyodrębniono dwie osoby:
X. KAPELAN FRANCISZEK ŻAK,
POR. STASZKIEWICZ ADOLF.
Ks. Franciszek Żak (1889-1937) był kapelanem wojskowym, brał aktywny udział w organizacjach działających na terenie Kóz, a w latach 1922-1937 (do śmierci) pełnił obowiązki proboszcza w koziańskiej parafii. Mimo sprzeciwów części mieszkańców jego nazwisko również znalazło się na tablicy.
Adolf Staszkiewicz (1897-1920), kozianin, uczestnik wojen o niepodległość, zginał w walkach z bolszewikami na wschodzie w 1920 r. Pochowany z honorami w Kozach w 1921 r. Pośmiertnie awansowany na stopień porucznika.
Pozostałe nazwiska umieszczono w czterech kolumnach (zapis, skróty i kolejność nazwisk zgodnie z zapisem na tablicy). Dwie osoby zostały zgłoszone Komitetowi przez rodziny po wykonaniu tablicy – Szymon Kućka oraz Tomasz Tomalik. Zostały dopisane w drugiej i czwartej kolumnie poza kolejnością alfabetyczną.
BAKALARCZYK ST.
BANET ANDRZEJ
BANET KAROL
BAŚCIK JAN
BAŚCIK LEON
BECH JAN
BIEROŃSKI STAN.
BLACHURA JÓZEF
BLACHURA KAROL
BLAUT IGNACY
BOGONIOWSKI SZ.
BORUTKA FR.
BYRSKI JAN
BYRSKI LUDWIK
CHOJNA STAN
CZADERNA ANDRZ.
CZADERNA FR.
CZADERNA JAN
CZADERNA STAN.
DROŻDŻ IGNACY
DURAJCZYK IGN.
DUŻNIAK JAN
DUŻNIAK JÓZEF
DUŻNIAK SZYMON
DUŻNIAK WIKTOR
FIBINGER RUD.
FOŁTA ANTONI
FOŁTA IGNACY
FRĄCZKIEWICZ I.
FRĄCZKIEWICZ M.
GENC IGNACY
GOLIASZ WINC.
GÓRNY JAKÓB
HAŁAT EDWARD
HAŁAT IGNACY
HAŁAT STEFAN
HANDZLIK AND.
HANDZLIK KAR.
HANDZLIK KAR.
HANKUS FR.
HANKUS LEON
HANKUS RUD.
HANKUS STAN.
HOMA FRANCISZ.
HONKISZ JAN
HONKISZ JÓZEF
JANCIA FR.
JANOSZ IGN.
JANOSZ MICH.
JUROWSKI ANT
JURZAK JÓZEF
JURZAK KAROL
JURZAK WINC.
KAMIŃSKI ST.
KASPEREK JAN
KASPEREK JÓZ.
KASPEREK JÓZ.
KASPEREK ROB.
KOCZUR FR.
KOCZUR WINC.
KOŁATA MAKS.
KONIOR ROMAN
KONIOR WOJC.
KORZONKIEWICZ A.
KOZIEŁ JAN
KÓZKA JAKÓB
KRUCZALAK J.
KUĆKA FR.
KUĆKA JÓZEF
KUĆKA ROMAN
KUĆKA STEFAN
KUĆKA WINC.
LASZCZAK JÓZ.
KUĆKA SZYMON
LASZCZAK TEOFIL
LASZCZAK WŁAD.
LEŚNIAK ANDRZ.
LEŚNIAK IGN.
LEŚNIAK JAN
ŁYCZAK JÓZEF
ŁĄCKI JAN
MALARZ FR.
MALARZ JOZEF
MALARZ JOZEF
MALARZ SZYMON
MANDA IGNACY
MANDA STAN.
MASTELA STAN.
MATEJKO FR.
MATUSZCZAK A.
MEDRALA TOMASZ
MLECZKO KAROL
MLECZKO STAN.
MORTEK PIOTR
MORTEK SZYMON
NYCZ JÓZEF
NYCZ JÓZEF
NYCZ JÓZEF
NYCZ MICHAŁ
OCZKO ALEKS.
OLEK LUDWIK
OLMA JÓZEF
OSIERDA KAROL
OZIMINA ANT.
PĘCIKIEWICZ K.
PUDEŁEK IGN.
RADEK JAN
RYMARCZYK FR.
SEWERYN IGN.
SKOCZYLAS JÓZ.
SKOCZYLAS LEON
SKOCZYLAS SZYM
SKRUDLIK ADOLF
SKRUDLIK FR.
SKRUDLIK IGNACY
SKRUDLIK JÓZEF
SKRUDLIK MICH.
SOŁCZYKIEWICZ M.
SOŁCZYKIEWICZ ST.
SOŁCZYKIEWICZ SZ.
SPORYSZ EDMUND
STANCLIK JAN
STANCLIK JAN
STANISŁAWEK JÓZ.
STEFKO JAN
STRZEMSZAK FR.
STWORA EDWARD
STWORA JAN
SYNECKI KAROL
SYNECKI STAN.
SZAFRAN ROBERT
SZMAJDUCH KAROL
SZMAJDUCH KRYST.
SZTEFKO JAN
SZTEFKO JAN
TOMALIK LEON
TOMALIK LUDWIK
TYC FRANCISZEK
WAWRZUTA JÓZEF
WÓJCIK JAN
WRÓBEL JAN
ZAJĄC FRANCISZ.
ZAPOROWSKI ANT.
ZUBER JAN
ZUBER JAN
TOMALIK TOMASZ
Bibliografia
Hałat Grzegorz, Uczcić swoich bohaterów, „Zeszyty Społeczno-Historyczne Gminy Kozy”, 2013, nr 7, s. 7-24,
Skoczylas Władysław, Podbeskidzka wieś Kozy, s. 223-226,
Wolnicki Jan, Na wspomnieniach fali, „Samorządność i Nadzieja”, 11 listopad 1990, nr 22, s. 4, 2 grudzień 1990, nr 23, s. 5-6
Z dziejów parafii Świętych Szymona i Judy Tadeusza, Kraków 1998, s. 153-155.